Wstrząs anafilaktyczny. Co to jest? Jakie są objawy?

Wstrząs anafilaktyczny rozwija się dynamicznie po kontakcie z czynnikiem wywołującym reakcję nadwrażliwości na uczulający czynnik, którym może być jad owadów, lek lub składnik pokarmowy. Ostatnio wiele mówiło się o ryzyku wstrząsu anafilaktycznego po szczepieniu, na przykład po szczepieniu przeciwko COVID-19, ale taka reakcja anafilaktyczna jest bardzo rzadko występującym niepożądanym odczynem poszczepiennym (szacuje się, że występuje raz na ponad milion podanych dawek szczepionek). Gdy jednak anafilaksja wystąpi, trzeba natychmiast działać. Po kontakcie z czynnikiem wywołującym reakcję nadwrażliwości organizmu znacznie obniża się ciśnienie tętnicze krwi, co nawet zagraża życiu.

Co się dzieje podczas wstrząsu anafilaktycznego?

Wstrząs anafilaktyczny może wystąpić nawet po kilku sekundach, a zwykle kilku minutach (do pół godziny) od kontaktu z alergenem. Chory robi się blady i spocony, odczuwa przyspieszone bicie serca, zaczyna słabnąć i może mieć drgawki. Często pojawia się kaszel i duszność. Na skórze może wystąpić pokrzywka lub zaczerwienienie, jak przy uczuleniu, skóra zaczyna swędzieć. Twarz, szczególnie usta i powieki, są obrzęknięte. Mamy wrażenie, że w gardle coś nam przeszkadza, nie jesteśmy w stanie przełknąć śliny. Gwałtowne obniżenie ciśnienia tętniczego krwi skutkuje utratą przytomności. Chory może wymiotować lub bezwiednie oddać mocz i stolec. Ciało jest wiotkie, w przypadku dziecka mówimy, że „przelatuje przez ręce”.

Wstrząs anafilaktyczny może mieć także początkowe objawy łagodne (zawroty głowy, nierówne bicie serca, nudności, pokrzywka) i wówczas silna anafilaksja pojawia się z opóźnieniem, nawet po 4-6 godzinach od kontaktu z czynnikiem ją wywołującym.

Co może wywołać wstrząs anafilaktyczny?

Wstrząs anafilaktyczny może mieć związek z alergią lub mieć u swego podłoża zaburzenia funkcjonowania układu odpornościowego. Jeśli weźmiemy pod uwagę anafilaksję alergiczną to wywołać ją mogą leki (np. antybiotyk), jad owadów błonkoskrzydłych (np. pszczoły, osy), pokarmy (np. orzeszki ziemne, owoce morza) albo alergeny wziewne (np. sierść zwierząt, lateks).

Jak leczyć wstrząs anafilaktyczny?

Nie ma leku, który uchroniłby przed wystąpieniem wstrząsu anafilaktycznego. Profilaktyką jest unikanie czynników mogących wywołać anafilaksję. W przypadku wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego skutecznymi lekami są adrenalina albo środki przeciwhistaminowe, które może przyjąć przytomny pacjent.

Żeby uniknąć wstrząsu anafilaktycznego po przyjęciu leku lub szczepionki, warto przeanalizować skład farmaceutyku pod kątem wystąpienia substancji czynnych mogących wywołać alergię. Po szczepieniu dobrze jest odczekać w przychodni kilkanaście minut, by się upewnić, że nie wystąpił wstrząs anafilaktyczny. Co ważne – anafilaksja, która wystąpiła po podaniu pierwszej szczepionki, jest przeciwwskazaniem do podania kolejnej dawki.

Jakie czynniki mogą spowodować wstrząs anafilaktyczny?

Wśród leków odpowiedzialne za wstrząs anafilaktyczny mogą być antybiotyki (penicylina, tetracyklina itp.), leki przeciwzapalne i przeciwbólowe (ibuprofen, naproksen, ketoprofen, aspiryna itp.), jak również leki używane przy znieczuleniu bądź środki kontrastowe z jodem stosowane przy badaniu radiologicznym. Anafilaksję mogą wywołać szczepionki przeciwwirusowe i immunoterapia alergenowa (tzw. odczulanie).

Radko, ale zdarza się, wstrząs anafilaktyczny może być wywołany przez ekstremalne warunki pogodowe (upał, mróz), stres czy nadmierny wysiłek fizyczny i wówczas mówimy o niej, że jest anafilaksją indukowaną wysiłkiem.

Wstrząs anafilaktyczny – objawy

Zwykle pierwsze objawy wstrząsu anafilaktycznego to zmiany skórne (pokrzywka), zaś najgroźniejsze i wymagające natychmiastowej pomocy – kołatanie serca, zawroty głowy i problem z oddychaniem (złapaniem powietrza).

U wielu osób objawy wstrząsu anafilaktycznego mogą ustąpić same, gdyż organizm również wydziela adrenalinę i inne substancje, które przeciwdziałają skutkom wstrząsu. Warto jednak skonsultować się z lekarzem, by opracować z nim plan profilaktyki i leczenia na wypadek kolejnego wstrząsu, który może okazać się trudniejszy do pokonania.

Warto również zrobić badania, by ustalić, jaki alergen wywołuje wstrząs anafilaktyczny. Pomocne są w tym badania krwi i testy skórne z alergenami.

Wstrząs anafilaktyczny - czynniki ryzyka

Na wstrząs anafilaktyczny szczególnie narażeni są alergicy, zwłaszcza uczuleni na orzeszki ziemne oraz astmatycy. Anafilaksji sprzyjają również choroby układu krążenia (i leki stosowane na te schorzenia) oraz układu oddechowego.

Osoby, które są narażone na wstrząs anafilaktyczny, powinny nosić przy sobie preparat adrenaliny, np. w ampułkostrzykawce. Niekiedy zalecane jest przyjmowanie zapobiegawczo leków przeciwhistaminowych.

Wstrząs anafilaktyczny - co robić?

W przypadku wstrząsu anafilaktycznego trzeba działać szybko i kilkutorowo. Przede wszystkim trzeba usunąć źródło anafilaksji, np. żądło owada albo wypluć (bądź usunąć z ust dziecka) uczulający pokarm. Jeśli mamy adrenalinę, należy ją szybko podać osobie z anafilaksją najlepiej w przednio-boczną powierzchnię uda i niezależnie od tego wezwać pogotowie albo zawieźć chorego na SOR. Osoba, która jest przytomna, może przyjąć lek przeciwhistaminowy przepisany wcześniej przez lekarza.

Jeśli u osoby z wstrząsem anafilaktycznym występuje zatrzymanie oddechu lub krążenia (i czekamy na pogotowie), trzeba podjąć akcję reanimacyjną.

Wstrząs anafilaktyczny – powikłania

Po wstrząsie anafilaktycznym możemy zaobserwować uszkodzenie mózgu, niewydolność nerek lub zaburzenia rytmu serca. W skrajnych przypadkach dochodzi do zawału serca.

Często zgon z powodu wstrząsu anafilaktycznego może być wywołany niemożnością oddychania spowodowaną silnym obrzękiem tkanek gardła i zamknięciem krtani.

Wstrząs anafilaktyczny a statystki

O wstrząsie anafilaktycznym częściej słyszymy latem, gdy jest więcej ukąszeń owadów, kiedy wyjeżdżamy na wakacje podczas których próbujemy egzotyczne pokarmy. Ale nie można mówić o „sezonowości wstrząsów anafilaktycznych”, bo wiele czynników mogących go wywołać nie ma nic wspólnego z okresem letnim czy zimowym, jak alergia na sierść kota czy przyjęcie leku przeciwbólowego.

Szacuje się, że wstrząs anafilaktyczny częściej dotyka osoby młode i kobiety. O ile w przypadku dorosłych za anafilaksję najczęściej odpowiadają leki, o tyle w przypadku dzieci – pokarmy.