Wstrząs anafilaktyczny po użądleniu przez owady. Jak rozpoznać? Jak reagować?

U większości ludzi nie wywołują one niepokojących objawów. Jednak u osób uczulonych na substancje zawarte w jadzie, mogą prowadzić do nadmiernych reakcji alergicznych począwszy od tzw. dużej reakcji miejscowej, aż po reakcje potencjalnie zagrażające życiu, jak anafilaksja i jej najcięższa postać, czyli wstrząs anafilaktyczny.

Wiosna i lato to pory roku szczególnie zachęcające do spędzania aktywnie czasu i korzystania z wypoczynku na świeżym powietrzu. W tym okresie jednak wzrasta zagrożenie użądleniem przez owady. Co zrobić, aby rodzinnych wypadów plenerowych nie zepsuły wszechobecne w tym okresie pszczoły i osy?

Uwaga na błonkoskrzydłe

Większość osób na użądlenia owadów błonkoskrzydłych (głównie pszczoły, osy, szerszenia) reaguje miejscowym obrzękiem, zaczerwienieniem oraz świądem, co określamy zwyczajną reakcją miejscową. Natomiast u osób uczulonych na składniki jadu miejscowy odczyn po użądleniu jest z reguły nadmierny, określany mianem „dużej reakcji miejscowej”. Oznacza to, że średnica obrzęk w miejscu użądlenia przekracza 10 cm i utrzymuje się powyżej 24 godzin.

Tak reaguje większość osób uczulonych. Niestety u części z tych osób (dotyczy to około 3% dorosłych i około 0,5% dzieci) po użądleniu przez uczulającego owada dochodzi do natychmiastowej, potencjalnie zagrażającej życiu uogólnionej (objawy z różnych narządów) lub systemowej (nasilone objawy z jednego narządu) reakcji alergicznej tzw. anafilaksji.

Jej najcięższą postacią jest wstrząs anafilaktyczny. Ranga problemu jest duża, gdyż ostatnio opublikowane wyniki badań prowadzonych w dziesięciu krajach europejskich oraz dane z rejestru ciężkich reakcji alergicznych w tych krajach wskazują, że alergia na składniki jadu owadów jest u dorosłych najczęstszą, a u dzieci drugą (po alergii pokarmowej), przyczyną anafilaksji.

- Do typowych objawów uogólnionej reakcji alergicznej należą nagle pojawiające się uczucie ucisku w klatce piersiowej, duszność, zaburzenia mowy, nudności, najczęściej także nasilona pokrzywka czyli rumień i świąd skóry. W najcięższych przypadkach dochodzi do spadku ciśnienia tętniczego i utraty przytomności. Taki stan stanowi bezpośrednie zagrożenie życia i może prowadzić do zgonu. Wówczas liczą się naprawdę minuty. Należy jak najszybciej uzyskać pomoc lekarską – zaznacza doc. Ewa Cichocka-Jarosz. - Dlatego też zaleca się, aby osoby uczulone na jad owadów błonkoskrzydłych, u których w przeszłości wystąpiła uogólniona reakcja alergiczna po użądleniu miały przy sobie zawsze podstawowy zestaw interwencyjny, zawierający adrenalinę do samodzielnego podania. W przypadku anafilaksji adrenalina jest lekiem ratującym życie – podkreśla doc. Cichocka-Jarosz.

Jak uchronić się przed użądleniami?

• W miarę możliwości unikaj przebywania pośród kwitnących roślin (łąki, sady), zwłaszcza jeśli na ziemi leżą świeże owoce.
• Unikaj jedzenia (zwłaszcza owoców, dżemów, lodów) i picia na zewnątrz.
• Podczas jedzenia zawsze oglądaj kęs, których bierzesz do ust. Gdy jesz posiłek na dworze, zwróć uwagę, aby wszystkie naczynia były przykryte. Podobnie z napojami – unikaj picia z puszki lub ciemnej butelki – do napoju może wpaść pszczoła lub osa, a to grozi jej nieświadomym połknięciem. Zawsze sprawdzaj, czy Twój napój jest bezpieczny.
• Warto zamykać szczelnie kubły na odpadki.
• Nie chodź boso i staraj się nosić zakryte obuwie. Przed włożeniem butów, sprawdź, czy w środku nie znalazł się niepożądany owad.
• Noś przylegające do ciała ubrania w stonowanych kolorach (biel, zieleń, beż) i pozostaw jak najmniejszą odkrytą powierzchnię skóry.
• W pobliżu owadów nie wykonuj gwałtownych ruchów. W razie ataku pszczół lub os zasłoń głowę.
• Jeśli osa lub pszczoła użądliła kogoś w pobliżu, oddal się co najmniej na 50 metrów – mogą nadlecieć inne owady. 
• Nie zabijaj owadów bez potrzeby, w pobliżu mogą być inne.

Pierwsza pomoc przy użądleniu

Zwyczajne (niealergiczne) reakcje miejscowe po użądleniu owadów zwykle nie wymagają leczenia. W leczeniu dużych reakcji miejscowych można stosować zimne okłady (zmniejszają ból i obrzęk), doustne leki przeciwhistaminowe (zmniejszają ból i świąd), oraz miejscowo maść sterydową o działaniu przeciwzapalnym. W wyjątkowych przypadkach, przy bardzo rozległym lub długo utrzymującym się obrzęku, także doustnie sterydowy lek przeciwzapalny.

Każdy pacjent po reakcji uogólnionej wskutek użądlenia powinien być zaopatrzony w adrenalinę do samodzielnego podania oraz przeszkolony w zakresie techniki jej podania. Receptę powinien wydać lekarz udzielający pierwszej pomocy. Taki pacjent wymaga również skierowania do specjalistycznego ośrodka alergologicznego prowadzącego diagnostykę alergii na jad owadów. Alergolog, na podstawie ciężkości objawów po użądleniu, wyników badań dodatkowych oraz po ustaleniu pozostałych czynników ryzyka podejmie, decyzję o odczulaniu. Jest to metoda leczenia przyczynowego u chorych z anafilaksją na jad owadów.

*Anafilaksja to ciężka, zagrażająca życiu, systemowa lub uogólniona, natychmiastowa reakcja nadwrażliwości. Nadwrażliwość natomiast określana jest jako obiektywnie występujące, powtarzalne objawy wywołane przez ekspozycję na bodziec o sile (dawce) dobrze tolerowanej przez osoby zdrowe. Inaczej mówiąc, to uogólniona reakcja organizmu na alergen lub inne czynniki (np. wysiłek fizyczny). Charakteryzuje ją nagły początek objawów z upośledzeniem drożności dróg oddechowych i/lub objawami ze strony układu krążenie (wiodący objaw to spadek ciśnienia tętniczego krwi i zasłabnięcie lub utrata przytomności). Zwykle występują także objawy skórne w postaci pokrzywki i świądu skóry. Do reakcji anafilaktycznej dochodzi w ciągu kilku minut, a z reguły nie później niż kilku godzin po kontakcie z alergenem.

**Wstrząs anafilaktyczny jest najcięższą postacią anafilaksji. Wstrząs anafilaktyczny to zespół ciężkich zaburzeń czynności organizmu wywołanych nagłym niedotlenieniem, najczęściej w następstwie ostrych zaburzeń w układzie krążenia. W miarę rozwoju reakcji wstrząsowej stopniowo dochodzi do upośledzenia funkcji narządów najbardziej wrażliwych na niedotlenienie. Im szybciej wystąpią objawy tym z reguły gwałtowniejszy jest ich przebieg i tym większe zagrożenie dla zdrowia i życia. Anafilaksja jest nieprzewidywalna – trudno jest przewidzieć jej wystąpienie
i przebieg. Najczęściej występuje nagle u dotychczas zdrowej osoby.