Spośród ponad 100 typów HPV, zakażenia ok. 40 z nich dotyczą narządów płciowych kobiet jak i mężczyzn. Typy HPV: 16, 18, 45, 31 wywołują ponad 80% zachorowań na raka szyjki macicy na świecie jak i w Polsce. Udział typów HPV 18 i 45 jest większy w rozwoju rzadkiej, ale trudnej do wykrycia w badaniach cytologicznych postaci gruczołowej raka szyjki macicy. Za odkrycie związku pomiędzy zakażeniami HPV a rakiem szyjki macicy w 2008 roku przyznano Nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny.
Rak szyjki macicy zajmuje 3. miejsce (po raku piersi i jelita grubego) pod względem zachorowań na nowotwory złośliwe u kobiet na świecie. Zapadalność na ten nowotwór w Polsce spada, ale liczba kobiet umierających z powodu raka szyjki macicy jest nadal relatywnie wysoka w stosunku do najbardziej rozwiniętych krajów Unii Europejskiej. W Europie rak szyjki macicy zajmuje drugie miejsce pod względem zachorowań na nowotwory u kobiet młodych, przed 45 rokiem życia.
Na zakażenie wirusem HPV jest narażona każda aktywna seksualnie kobieta, nawet ta, która posiadała tylko jednego partnera seksualnego. Wirus brodawczaka ludzkiego jest przekazywany w trakcie stosunku seksualnego jednak, aby kobieta stała się jego nosicielką wystarczy tylko kontakt pomiędzy skórą narządów płciowych partnerów. Zakażenia HPV są bardzo częste szczególnie u kobiet pomiędzy 16-30 rokiem życia, ale w ponad 80-90% samoistnie ustępują pod wpływem układu immunologicznego (odpornościowego). Najgroźniejsze są tzw. zakażenia przetrwałe, które utrzymują się latami – mogą one doprowadzić do rozwoju raka szyjki macicy (HPV odpowiada za prawie 100% przypadków tej choroby) oraz części przypadków raka pochwy czy sromu, które są rzadkimi nowotworami u kobiet. Znaczna część przypadków rzadkiego nowotworu, jakim jest rak prącia u mężczyzn także jest związana z HPV. Kilka do kilkudziesięciu procent nowotworów odbytu, oraz tzw. głowy i szyi u obu płci jest także wywoływanych przez HPV. Typy HPV 6 i 11 wywołują natomiast kłykciny kończyste, czyli brodawki okolic płciowych u kobiet i mężczyzn.
Zakażenia HPV w obrębie szyjki macicy są zupełnie bezobjawowe a stany przedrakowe poprzedzające powstanie raka szyjki macicy rozwijają się przez wiele lat i mogą być wykrywane w badaniu cytologicznym, kolposkopowym oraz przy pomocy testów HPV. Stany przedrakowe (tzw. dysplazja szyjki macicy) nie dają żadnych objawów natomiast zaawansowane postacie raka szyjki macicy mogą powodować ból w podbrzuszu, nieprawidłowe krwawienia z narządu płciowego oraz cuchnące upławy. Profilaktyka raka szyjki macicy opiera się nadal głównie na regularnym wykonywaniu badań cytologicznych. Ponadto u kobiet po 30-35 roku życia w niektórych krajach wprowadza się coraz częściej także testy molekularne wykrywające zakażenia HPV w materiale komórkowym pobranym jak do badania cytologicznego z szyjki macicy. Połączenie cytologii i testu HPV wg zaleceń amerykańskich zwiększa możliwość wczesnego wykrywania zmian szyjki macicy i umożliwia wydłużenie odstępów pomiędzy badaniami nawet do 5 lat w przypadku prawidłowych wyników. Testy HPV nie powinny być stosowane u kobiet młodych przed 30 rokiem życia, gdyż kobiety w tym wieku są bardzo często nosicielkami krótkotrwałych zakażeń, które samoistnie ustępują. Dodatnie wyniki testów w tym wieku powodują duże obciążenie psychologiczne oraz często wdrażanie niepotrzebnych badań.
To, czy przebycie zakażenia HPV chroni przed kolejnym zakażeniem i w jakim stopniu, jest nadal zagadką dla naukowców. Po naturalnym zakażeniu HPV tylko u niecałej połowy młodych kobiet pojawiają się przeciwciała odpornościowe we krwi a ich poziomy są niewielkie. Dużym postępem w profilaktyce raka szyjki macicy są wprowadzone od 2006 roku szczepienia przeciwko HPV, które po podaniu domięśniowym blisko u 100% osób powodują pojawienie się przeciwciał odpornościowych w wysokich stężeniach, które chronią przed zakażeniem. Szczepionki są już zarejestrowane w ponad 100 a refundowane w ok. 40 krajach na świecie w tym w ok. 20 państwach Europy. W Polsce, głównie ze względu na koszty, szczepienia przeciwko HPV nadal nie są zaliczane do szczepień obowiązkowych (refundowanych przez Ministerstwo Zdrowia). Największą skuteczność mają szczepienia wykonane u nastoletnich dziewcząt, ale można także szczepić kobiety starsze. Wprowadzenia w chwili obecnej powszechnych szczepień przeciwko HPV w ramach Programu Szczepień Ochronnych umożliwiłoby zmniejszenie zapadalności na raka szyjki macicy w Polsce nawet o 70% za kilkadziesiąt lat.
Konsultacja medyczna: dr n. med. Andrzej Nowakowski, członek Kapituły Ekspertów Ogólnopolskiej Kampanii Społecznej „Piękna bo Zdrowa”, specjalista z zakresu ginekologii i położnictwa, doświadczenie medyczne zdobywał w wielu placówkach polskich i zagranicznych. Obecnie uzyskuje specjalizację w dziedzinie ginekologii onkologicznej. Pracuje m.in. w Klinice Ginekologii i Ginekologii Onkologicznej Wojskowego Instytutu Medycznego w Warszawie.
